وقتی صحبت از بیش‌فعالی می‌شود، خیلی از والدین اولین چیزی که به ذهنشان می‌رسد «شیطنت زیاد» یا «بی‌حوصلگی» است. اما واقعیت این است که ADHD یک الگوی رفتاری و شناختی عمیق‌تر است؛ چیزی که روی تمرکز، کنترل تکانه، برنامه‌ریزی، نشستن سر کلاس، انجام تکالیف و حتی روابط اجتماعی کودک تأثیر می‌گذارد. خبر خوب اینجاست: کاردرمانی در بیش‌فعالی یکی از مؤثرترین رویکردهایی‌ست که می‌تواند این رفتارها را تعدیل کند و کودک را آرام‌تر، منظم‌تر و قابل پیش‌بینی‌تر کند.

در جلسات کاردرمانی، کودک فقط بازی نمی‌کند؛ هر بازی و هر فعالیت یک «هدف درمانی» مشخص دارد. کاردرمانگر با تمرین‌های حرکتی، فعالیت‌های حسی، تقویت توجه و مهارت‌های اجرایی کمک می‌کند مغز کودک بهتر سازماندهی شود. هر چه مغز منظم‌تر کار کند، رفتارها نیز منظم‌تر می‌شوند. به همین دلیل است که بسیاری از والدین بعد از چند جلسه تغییراتی مثل: افزایش توجه، کاهش بی‌قراری، بهتر شدن تکالیف مدرسه و حتی خواب بهتر را گزارش می‌کنند.

هدف این مقاله این است که دقیق و ساده توضیح بدهیم کاردرمانی چگونه روی کودک اثر می‌گذارد، چه تمرین‌هایی در جلسات انجام می‌شود، نقش خانواده چیست و چطور می‌توانید بهترین نتیجه را از این مسیر بگیرید. اگر می‌خواهی بدانی چطور می‌شود از انرژی زیاد کودک به نفع رشد او استفاده کرد، یا چطور برنامه‌ریزی درمانی مؤثر برای ADHD شکل می‌گیرد، این مقاله را تا انتها دنبال کن.

کاردرمانی در بیش‌فعالی دقیقاً چه کمکی می‌کند؟

وقتی صحبت از ADHD می‌شود، خیلی از والدین تصور می‌کنند مشکل فقط «کم‌توجهی» است. اما بیش‌فعالی مجموعه‌ای از چالش‌هاست؛ از بی‌قراری دائمی و حواس‌پرتی گرفته تا مشکل در کنترل تکانه‌ها، برنامه‌ریزی و شروع تکالیف. اینجاست که کاردرمانی در بیش‌فعالی وارد عمل می‌شود و با یک رویکرد چندبعدی، کمک می‌کند مغز و بدن کودک هماهنگ‌تر کار کنند.

چرا کاردرمانی بهترین نقطه شروع برای کودکان بیش‌فعال است؟

کاردرمانی فقط یک سری بازی یا سرگرمی نیست. کاردرمانگر بر اساس ارزیابی دقیق، برنامه‌ای طراحی می‌کند که بتواند:

• توجه پایدار کودک را تقویت کند

• از انرژی بیش از حد در مسیر درست استفاده کند

• رفتارهای ناگهانی (تکانشی) را کنترل کند

• هماهنگی حرکتی و بدنی را بهبود دهد

• مهارت‌های برنامه‌ریزی و مدیریت زمان را افزایش دهد

هر فعالیتی که کودک انجام می‌دهد—حتی اگر ساده به نظر برسد—درواقع یک تمرین هدفمند برای سازماندهی مغز و بدن اوست.

چطور مغز کودکان بیش‌فعال با کاردرمانی هماهنگ‌تر می‌شود؟

بیش‌فعالی معمولاً به این دلیل اتفاق می‌افتد که بخش‌هایی از مغز که مسئول کنترل توجه و رفتار هستند، دقیق و هماهنگ عمل نمی‌کنند. کاردرمانی با ورود به سه حوزه اصلی نتایج قابل‌توجهی ایجاد می‌کند:

۱. تنظیم حسی (Sensory Regulation)

کودکان بیش‌فعال معمولاً یا «کم‌تحریک» هستند یا «بیش‌تحریک». یعنی یا به محرک‌های محیطی بیش از حد واکنش نشان می‌دهند یا نیاز دارند با تکان خوردن، دویدن، فشار دادن و لمس کردن، بدن خودشان را تنظیم کنند.
کاردرمانگر با ابزارهایی مثل:

• تاب تعادلی

• توپ سوئیسی

• مسیرهای حسی

• ژیم بال

• فعالیت‌های وزنه‌دار
  به بدن کمک می‌کند تعادل حسی پیدا کند و در نتیجه رفتارها آرام‌تر می‌شوند.

۲. تقویت مهارت‌های توجه

تمرین‌هایی مثل:

• بازی‌های رومیزی

• فعالیت‌های نوبت‌گیری

• تمرین دنبال‌کردن دستور دو یا سه مرحله‌ای

• پازل‌ها و لگو

باعث می‌شوند کودک بتواند مدت بیشتری روی یک کار متمرکز بماند.

۳. کنترل تکانه و رفتارهای ناگهانی

بازی‌هایی که نیاز به توقف، مکث یا تصمیم‌گیری دارند—مثل «جرگه‌گیر»، «استاپ دنس» یا بازی‌های نوبتی—به کودک یاد می‌دهند قبل از عمل، فکر کنند.

📌 برای اطلاعات علمی بیشتر درباره مکانیسم‌های درمانی ADHD، می‌توانید مقاله Mayo Clinic را ببینید:
https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/adhd/symptoms-causes/syc-20350889

مراحل ارزیابی در کاردرمانی برای کودکان بیش‌فعال

قبل از اینکه هر تمرینی شروع شود، کاردرمانگر باید دقیقاً بفهمد کودک چه نیازهایی دارد. دو کودک با ظاهر رفتاری مشابه، ممکن است دلایل کاملاً متفاوتی پشت رفتارهایشان داشته باشند. به همین دلیل، ارزیابی اولیه مهم‌ترین قدم در کاردرمانی در بیش‌فعالی است. این ارزیابی تعیین می‌کند برنامه درمانی چطور طراحی شود و چه مهارت‌هایی باید تقویت شوند.

۱. مشاهده رفتاری در موقعیت‌های مختلف

کاردرمانگر معمولاً کودک را در چندین وضعیت بررسی می‌کند:

• هنگام بازی آزاد

• هنگام انجام تکالیف شبیه‌سازی‌شده

• هنگام نشستن و دنبال‌کردن دستور

• هنگام تعامل با والدین یا درمانگر

چیزهایی که بررسی می‌شود شامل:

• میزان بی‌قراری

• توانایی نشستن در جای مشخص

• کنترل حرکات دست و پا

• کیفیت توجه و میزان حواس‌پرتی

• سرعت تحریک‌پذیری

• تحمل انتظار

این مشاهده‌ها تصویر دقیقی از الگوی رفتاری کودک ارائه می‌دهد.

۲. ارزیابی پردازش حسی (Sensory Processing)

خیلی از والدین نمی‌دانند که اختلال در پردازش حسی یکی از ریشه‌های مهم بیش‌فعالی است. کودکی که سیستم عصبی‌اش نتواند اطلاعات حسی را درست پردازش کند، برای تنظیم بدنش ناچار است حرکت‌های زیاد انجام دهد.

کاردرمانگر معمولاً بررسی می‌کند که آیا کودک:

• به صداها بیش‌ از حد واکنش نشان می‌دهد؟

• مدام به دنبال فشار یا تکیه‌دادن است؟

• با دویدن و پریدن آرام‌تر می‌شود؟

• لمس سبک یا سنگین را دوست ندارد؟

• نیاز دارد مدام چیزی را لمس کند یا در دست داشته باشد؟

شناخت دقیق این الگوها باعث می‌شود فعالیت‌های درمانی کاملاً هدفمند انتخاب شوند.

۳. ارزیابی مهارت‌های حرکتی ریز و درشت

کودکان بیش‌فعال معمولاً در این موارد چالش دارند:

• هماهنگی چشم و دست

• کنترل مداد

• بستن دکمه و زیپ

• پرش، تعادل و دویدن کنترل‌شده

این ضعف‌ها می‌تواند روی اعتمادبه‌نفس و یادگیری مدرسه هم تأثیر بگذارد.

۴. ارزیابی مهارت‌های توجه و عملکرد اجرایی

عملکرد اجرایی یعنی توانایی کودک برای:

• برنامه‌ریزی

• شروع کار

• ادامه‌دادن کار تا پایان

• حل مسئله

• کنترل احساسات

کودکان بیش‌فعال معمولاً در این بخش‌ها ضعیف‌ترند و کاردرمانی دقیقاً همین مهارت‌ها را تقویت می‌کند.

۵. مصاحبه با والدین

والدین مهم‌ترین منبع اطلاعات هستند. درمانگر از والدین درباره این موضوعات می‌پرسد:

• الگوی خواب و غذا

• شرایط بارداری و تولد

• رفتارهای روزمره کودک

• واکنش او در محیط مدرسه

• محرک‌هایی که رفتار کودک را بدتر یا بهتر می‌کنند

این مصاحبه به کامل‌شدن تصویر تشخیصی کمک می‌کند.

تکنیک‌ها و تمرین‌های اصلی کاردرمانی در بیش‌فعالی

بعد از ارزیابی دقیق، نوبت طراحی برنامه‌ای می‌رسد که واقعاً مناسب کودک باشد. یکی از دلایلی که والدین از نتایج کاردرمانی در بیش‌فعالی شگفت‌زده می‌شوند این است که کودک احساس نمی‌کند «تحت درمان» است؛ او در حال بازی، حرکت و تجربه‌های جذاب است، ولی در پشت صحنه، هر فعالیت دقیقاً برای تنظیم مغز و کنترل رفتار انتخاب شده است.

۱. تمرین‌های تقویت توجه و تمرکز

کودکان بیش‌فعال معمولاً نمی‌توانند مدت طولانی روی یک کار ثابت بمانند. کاردرمانگر از بازی‌هایی استفاده می‌کند که به‌صورت غیرمستقیم توان توجه را بالا می‌برند:

نمونه فعالیت‌ها

• بازی‌های نوبتی مثل UNO یا دبرنا

• پازل و لگو

• دنبال‌کردن دستورهای دو یا سه مرحله‌ای

• بازی «پیدا کن و بگو» برای افزایش تمرکز بصری

• فعالیت‌های میزکار کوتاه‌مدت با تایمر

هدف این تمرین‌ها این است که کودک یاد بگیرد توجهش را نگه دارد و از یک کار بدون پرت شدن ذهنی خارج نشود.

۲. تمرین‌های حرکتی برای مدیریت انرژی

کودکان بیش‌فعال انرژی بسیار زیادی دارند و اگر این انرژی در مسیر درست استفاده نشود، تبدیل به بی‌قراری، حواس‌پرتی یا رفتارهای ناگهانی می‌شود. کاردرمانی کمک می‌کند بدن کودک تخلیه انرژی سالم داشته باشد.

فعالیت‌های متداول شامل:

• مسیرهای حرکتی (Obstacle Course)

• پرش روی ترامپولین

• تاب‌های تعادلی

• خزیدن از تونل‌ها

• بازی‌های قدرتی سبک (Push/Pull)

این فعالیت‌ها سیستم عصبی را «تنظیم» می‌کنند و کمک می‌کنند کودک بعد از جلسه آرام‌تر و متمرکزتر شود.

۳. تمرین‌های تنظیم حسی (Sensory Integration)

یکی از پایه‌های مهم کاردرمانی در بیش‌فعالی همین تنظیم حسی است. کودکانی که پردازش حسی نامتعادل دارند، یا بیش‌ازحد تحریک‌پذیرند یا نیاز زیادی به دریافت محرک دارند.

برای تنظیم حسی از ابزارهای زیر استفاده می‌شود:

• ژیم‌بال (توپ بزرگ)

• برس‌درمانی و پروتکل ویموت

• حوله یا جلیقه وزن‌دار

• تاب‌های چرخشی یا عمودی

• فعالیت‌های عمیق فشاردهی یا کشیدنی

وقتی بدن کودک تنظیم شود، رفتارها نیز قابل پیش‌بینی‌تر می‌شوند.

۴. تمرین‌های کنترل تکانه

یکی از مشکلات اساسی ADHD این است که کودک قبل از فکر کردن، عمل می‌کند. برای اصلاح این رفتار، کاردرمانگران از بازی‌های توقف استفاده می‌کنند.

مثال‌ها

• استاپ‌دنس

• بازی چراغ سبز/چراغ قرمز

• بازی‌های حافظه‌ای

• بازی‌هایی که نیاز به تصمیم‌گیری سریع دارند

این تمرین‌ها به کودک یاد می‌دهند «فکر قبل از عمل» را تمرین کند.

۵. آموزش مهارت‌های اجرایی (Executive Functions)

این مهارت‌ها برای مدرسه و زندگی روزمره حیاتی‌اند. کودک یاد می‌گیرد چگونه:

• کار را شروع کند

• کار را ادامه دهد

• حواسش پرت نشود

• کار را تمام کند

این مهارت‌ها در قالب فعالیت‌های جذاب مثل ساخت کاردستی، تکمیل پازل زمان‌دار یا مرتب کردن وسایل انجام می‌شوند.

نقش خانواده و محیط در موفقیت کاردرمانی در بیش‌فعالی

اگر بخواهیم ص honest بگوییم، هیچ درمانی بدون همکاری خانواده به نتیجه نمی‌رسد. کاردرمانگر می‌تواند بهترین برنامه دنیا را طراحی کند، اما اگر کودک خارج از جلسه محیطی پرتنش، بی‌نظم یا بدون برنامه داشته باشد، نتیجه به‌مراتب کندتر خواهد بود. به همین دلیل، کاردرمانی در بیش‌فعالی فقط روی کودک تمرکز نمی‌کند؛ خانواده و محیط هم بخش مهمی از درمان هستند.

«اینجا یک عکس قرار دهید»
ALT: همکاری والدین با کاردرمانگر برای کمک به کودک بیش‌فعال در خانه

۱. والدین؛ مهم‌ترین شریک درمان

کاردرمانگر معمولاً بعد از هر جلسه نکاتی را به والدین آموزش می‌دهد. دلیلش این است که کودک ۴۵ دقیقه در جلسه است، اما ساعت‌ها در خانه یا مدرسه! رفتار والدین می‌تواند مسیر درمان را بسیار سریع‌تر یا بسیار کندتر کند.

کارهایی که والدین می‌توانند انجام دهند:

• برنامه روزانه منظم: کودکان بیش‌فعال با پیش‌بینی بهتر کنار می‌آیند.

• قوانین شفاف و کوتاه: مثلاً «اول تکلیف، بعد بازی».

• تشویق رفتارهای مثبت: هر پیشرفت کوچکی باید دیده شود.

• کاهش حواس‌پرتی محیطی: حذف وسایل اضافی هنگام تکلیف، استفاده از تایمر، کاهش صدای تلویزیون.

• تمرین‌های خانگی کوتاه: فعالیت‌هایی که کاردرمانگر می‌دهد باید در خانه تکرار شوند.

وقتی والدین با درمانگر همسو عمل می‌کنند، انتظار نتیجه‌های سریع‌تر کاملاً منطقی است.

۲. نقش مدرسه و معلم‌ها

برای بسیاری از کودکان، مدرسه بزرگ‌ترین چالش روزمره است. نشستن طولانی، تکلیف، گرفتن نوبت، رعایت قوانین کلاس… همه این‌ها برای کودک بیش‌فعال سخت‌تر است. همکاری معلم‌ها با برنامه درمانی کمک می‌کند کودک کمتر دچار سرزنش و تنش شود.

بهترین حمایت‌های مدرسه شامل:

• جای نشستن مناسب کودک

• دادن استراحت‌های کوتاه

• استفاده از ابزارهای حسی (مثلاً توپک دست، صندلی وینگ)

• دستورهای کوتاه و ساده

• تشویق‌های کوچک و مداوم

معلم‌هایی که آگاهی بیشتری از کاردرمانی دارند، معمولا رفتارهای کودک را بهتر مدیریت می‌کنند.

۳. نقش محیط خانه

محیط خانه باید برای کودک قابل پیش‌بینی باشد. کودکان بیش‌فعال معمولاً تحمل آشفتگی محیطی یا بی‌نظمی را ندارند.

پیشنهادهای محیطی:

• یک میزکار ساده، بدون شلوغی

• برنامه روزانه مشخص روی دیوار

• زمان‌بندی ثابت خواب

• زمان‌های مشخص برای بازی پرتحرک و بازی آرام

این موارد فشار ذهنی کودک را کاهش می‌دهد و کمک می‌کند رفتارهایش کنترل‌پذیرتر شوند.

۴. هماهنگی خانواده و درمانگر یعنی نتیجه بیشتر

وقتی والدین، معلم‌ها و کاردرمانگر یک برنامه واحد دارند، کودک پیام‌های یکسانی دریافت می‌کند و رفتارهایش سریع‌تر تثبیت می‌شود. در واقع، این هماهنگی «کلید طلایی» موفقیت در کاردرمانی در بیش‌فعالی است.

مدت زمان درمان، روند پیشرفت و نتایج واقعی کاردرمانی در بیش‌فعالی

یکی از سؤال‌هایی که همیشه والدین می‌پرسند این است: «درمان چقدر طول می‌کشد؟»
حقیقت این است که کاردرمانی در بیش‌فعالی یک مسیر ثابت و یکسان برای همه بچه‌ها نیست. دو کودک با شدت یکسان ADHD می‌توانند کاملاً متفاوت پیشرفت کنند. اما با این حال، الگوهایی وجود دارد که می‌توانیم بر اساس آن‌ها یک تصویر واقع‌بینانه از روند درمان داشته باشیم.

۱. مرحله اول: تنظیم اولیه رفتار و انرژی (۱ تا ۲ ماه)

در اولین ماه‌ها، کودک یاد می‌گیرد چطور انرژی‌اش را تخلیه سالم کند، چطور توجهش را کمی طولانی‌تر نگه دارد و چطور از فعالیت‌های حسی برای آرام‌سازی بدنش استفاده کند.

نتایج معمول این مرحله:

• کاهش بی‌قراری

• افزایش توان نشستن کوتاه‌مدت

• بهبود تمرکز در فعالیت‌های ساده

• همکاری بهتر با درمانگر

• کمتر شدن رفتارهای ناگهانی

این مرحله شبیه «پایه‌سازی» است و شدیداً روی بقیه درمان اثر می‌گذارد.

۲. مرحله دوم: تقویت مهارت‌های توجه و عملکرد اجرایی (۲ تا ۵ ماه)

در این مرحله، تمرکز روی مهارت‌های اصلی مثل:

• توجه پایدار

• ترتیب‌بندی

• برنامه‌ریزی

• پیگیری کار تا پایان

• کنترل تکانه

قرار دارد. کودک کم‌کم یاد می‌گیرد تکالیف مدرسه را با نظم بیشتری انجام دهد.

نتایج معمول این مرحله:

• افزایش مدت تمرکز

• کاهش پرت شدن سریع

• بهتر شدن کیفیت تکالیف مدرسه

• توانایی اجرای کارهای چندمرحله‌ای

• کنترل بهتر احساسات

۳. مرحله سوم: تثبیت رفتارها و انتقال مهارت‌ها به خانه و مدرسه (۵ تا ۹ ماه)

در این مرحله، کاردرمانگر روی این تمرکز می‌کند که کودک مهارت‌های جدید را در محیط واقعی هم به‌کار بگیرد.
این یعنی رفتارها به‌تدریج «خودکار» می‌شوند.

نتایج معمول این مرحله:

• همکاری بهتر با معلم

• رفتارهای قابل‌پیش‌بینی‌تر

• کاهش دعوا، گریه یا نا‌آرامی در خانه

• افزایش اعتمادبه‌نفس کودک

• هماهنگی حرکتی بهتر

۴. آیا قرار است ADHD کاملاً درمان شود؟

نه. کاردرمانی قرار نیست ADHD را «حذف» کند، چون یک الگوی عصبی ـ رشدی است.
اما می‌تواند کاری کند که کودک:

• بهتر کنترل شود

• آرام‌تر باشد

• تمرکز بیشتری داشته باشد

• کمتر بی‌قرار شود

• رفتارهای اجتماعی‌اش بهتر شود

درواقع، کاردرمانی در بیش‌فعالی به کودک کمک می‌کند زندگی‌اش راحت‌تر و قابل‌پیش‌بینی‌تر شود.

۵. چه چیزهایی روند درمان را سریع‌تر می‌کنند؟

• حضور منظم در جلسات

• انجام تمرین‌های خانگی

• برنامه روزانه منظم

• خواب کافی

• همکاری والدین و مدرسه

• محیط آرام و قابل پیش‌بینی

وقتی این عوامل کنار هم قرار می‌گیرند، معمولاً والدین بعد از ۲ تا ۳ ماه تغییرات واضحی می‌بینند.

جمع‌بندی

بیش‌فعالی می‌تواند برای کودک و خانواده چالش‌های زیادی بسازد؛ از بی‌قراری گرفته تا حواس‌پرتی، رفتارهای ناگهانی، افت تحصیلی و حتی کاهش اعتمادبه‌نفس. اما خبر خوب این است که با یک برنامه درست، پیگیری منظم و همکاری والدین، بسیاری از این چالش‌ها قابل مدیریت هستند. کاردرمانی در بیش‌فعالی دقیقاً همان مسیری است که کمک می‌کند مغز کودک بهتر تنظیم شود، رفتارها قابل‌پیش‌بینی‌تر شوند و تمرکز او آرام‌آرام افزایش پیدا کند.

کاردرمانی با استفاده از بازی، فعالیت‌های حسی، تمرین‌های توجه، مهارت‌های اجرایی و کنترل تکانه، به کودک یاد می‌دهد چگونه بدن و ذهنش را هماهنگ کند. این روند زمان‌بر است، اما نتایجی که در زندگی روزمره ایجاد می‌کند معمولاً چشمگیر و پایدار است. والدین نیز نقش اصلی را دارند: با ایجاد محیطی آرام، برنامه منظم، تشویق‌ مناسب و انجام تمرین‌های خانگی، می‌توانند سرعت پیشرفت درمان را چند برابر کنند.

در نهایت، هدف از کاردرمانی این نیست که کودک «کاملاً متفاوت» شود؛ هدف این است که او یاد بگیرد چگونه بهتر تمرکز کند، رفتارهایش را کنترل کند و با زندگی روزمره راحت‌تر کنار بیاید. و همین تغییرات کوچک، معمولاً تفاوت‌های بزرگی در آینده او می‌سازد.